Vandaag is het precies 80 jaar geleden dat het Engelse raketten regende op de noordwesthoek van het Sanatoriumbos, waar nu rotonde de Dreef ligt, maar de weg vroeg knikte. Hierbij kwam de tuinman van het Sanatorium, Pieter Toxopeus, om het leven. Wat gebeurde er die 21e februari 1945?
In 2015 vertelde buurtbewoner Hans Elgeti aan Het Geheugen van Zeist hoe in een zomernacht van 1944 een kolonne Duits zwaar transport in het duister via de Burgemeester Patijnlaan en de Oude Arnhemseweg richting de punt van het bos bij het Sanatorium reed. Daar werd de maanden erna met man en macht gewerkt aan een V1-lanceerinstallatie. Het zuiden van Nederland was inmiddels bevrijd, maar Zeist en het Westen nog niet.
De geallieerden krijgen lucht van deze locatie
In ieder geval op 24 december 1944 en 1 januari 1945 maakte de RAF luchtfoto’s. In het voorjaar van 1945 kwamen er ook zogeheten M-berichten binnen, korte gecodeerde berichten van het verzet (vermoedelijk de Groep Albrecht) die via de Geheime Dienst Nederland werden verstuurd per radio of microfilm. Volgens M-bericht 1059 waren 175 pioniers en Wehrmachtsoldaten onder leiding van Hauptmann Werner (Die in Huize Veldheim resideerde) bezig. Door al die verkenningsvluchten hebben ze begin 1945 het werk tijdelijk stilgelegd en veel spullen verplaatst aldus getuigen. Ergens in februari zijn de werkzaamheden weer opgepakt.
De aanval
Buurtbewoner Peter van der Werff, die ik eind 2024 interviewde, vertelde hoe hij op 21 februari 1945 rond het middaguur de vliegtuigen zag aankomen en op het dak van de schuur klom. Hij zag hoe elk vliegtuig twee projectielen loste en de inslagen volgden.
Het betrof 16 Hawker Typhoons van RAF Squadron 137 en 247, die een zogenoemde “buzz bomb storage” aanvielen. Ze vertrokken om 12.38 vanaf vliegveld B.86 (Helmond), waren zo’n tien à vijftien minuten later boven Zeist en vuurden samen 108 raketten af (Rocket projectiles). Om 13.21 landden ze alweer. Zelfs Wing Commander “Kit” North-Lewis (D.F.C.) vloog mee; na dagen slecht weer en verveling wilde men graag in actie komen en de vliegende bommen (V1’s) vielen hun thuisland aan.
De afloop van deze missie
Het was een ravage: de installatie/opslag lag in brokken, ruiten waren gesneuveld en Sanatorium’s tuinman Toxopeus was omgekomen. Van der Werff herinnert zich dat de dagen erna overal brokstukken lagen, zelfs in de bomen langs de Oude Woudenbergse Zandweg (de Dreef bestond toen nog niet). Een blindganger kwam naar verluid bij de kapel van het Sanatorium neer.
De RAF onderschatte hun eigen effect:
“7 R.P. Typhoons and W/Cdr North-Lewis, D.F.C., together with 8 R.P. Typhoons of 247 Squadron, detailed for an attack on a suspected Flying Bomb storage site at ZEIST. Weather over the target was good, but nothing could be seen of the depot. An excellent concentration of bursts in the target area, with unobserved results.”
“A heavy concentration of R.P. bursts were scored in the target area, but no big explosions were seen. A small amount of FLAK was encountered.”
Enkele weken later, op 13 april, was er nog een laatste fotoverkenning. Uit M-berichten en getuigenissen blijkt dat de Duitsers 7 bruikbare V-1’s naar station Zeist brachten voor transport richting Soesterberg (24 februari). De installatie is nooit meer afgemaakt.
Overlijden van tuinman Pieter Toxopeus
Toxopeus woonde in de tuinsmanswoning aan de rechterkant van de linker oprijlaan naar het Sanatorium. Hij zou bezig zijn geweest zijn dochtertjes in veiligheid te brengen toen hij werd getroffen. Hij overleed op 21 februari 1945, slechts 31 jaar oud, en liet een weduwe (Corry Toxopeus-Benckhuijsen) en twee jonge kinderen achter: Greetje en Pauline. Hij werd op 26 februari om 15.00 begraven op de Nieuwe Algemene Begraafplaats (Zeister Bosrust). Het zal best dubbel zijn geweest dat na de bevrijding, 2 maanden later, de geallieerden (Canadezen) maandenlang exact voor de deur van het Sanatorium bivakkeerden.
In een brief van evacué Theo A. Driessen uit Renkum (9 maart 1945) die in de Genestetlaan verblijft geschreven aan ene Hans Broekman staat:
“Vlak bij het Sanatorium zijn bommen gevallen, men zegt op V-1 stellingen. Er zijn veel ruiten kapot en de tuinman is dood.”
Nawoord
Elke dag lopen, fietsen en rijden er honderden mensen over rotonde de Dreef, niet weten wat er voorgevallen is in ons dorp. Hopelijk helpt dit verhaal bij de verbindingen tussen vroeger & nu en leven van de Zeistenaren in oorlogstijd.
Ps. Er zijn twee filmpjes van de RAF van deze aanval. Degene waar waarschijnlijk de aanval op staat is nog niet gedigitaliseerd en vrij prijzig om te laten digitaliseren (IWM). Hetzelfde geldt voor betaalde hoog-resolutie versies van luchtfotos. Donaties voor dit soort verhalen altijd welkom.
foto: archief Fam vd Werff
